- Γράφει η Καλλιόπη (Πώλα) Κομνηνού, Κοινωνιολόγος M.Sc -Στέλεχος Πρόληψης στο Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας Ν. Ιωαννίνων «Σχεδία».
Η ψυχική ανθεκτικότητα (resilience) έχει αποτελέσει αντικείμενο έρευνας ήδη από τη δεκαετία του ‘70.
Ωστόσο, η παγκόσμια κρίση του Covid 19 και οι πολυεπίπεδες επιπτώσεις της σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο ανέδειξαν την κρίσιμη σημασία της στην πρόληψη και την προαγωγή της ψυχοκοινωνικής υγείας. Κατά συνέπεια, πολλά από τα προγράμματα και τις παρεμβάσεις που υλοποιούνται από ειδικούς του πεδίου, εστιάζουν στην ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας, ως κρίσιμο παράγοντα της πρόληψης και διαχείρισης των δυσκολιών παιδιών και ενηλίκων.
Η πρόληψη αναφέρεται στο σύνολο των μέτρων πριν από την εκδήλωση μιας δυσλειτουργικής συμπεριφοράς και αφορά στην αντιμετώπιση των παραγόντων που κάνουν το άτομο ευάλωτο, όπως είναι το άγχος και παράλληλα στην ενίσχυση των παραγόντων που το ενδυναμώνουν και το προστατεύουν π.χ. αυτοεκτίμηση, κοινωνικές δεξιότητες κ.λπ. (Botvin & Griffin, 2007). Η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται και διαμορφώνεται μέσω μιας ιδιόμορφης αλληλεπίδρασης αυτών ακριβώς των προστατευτικών και των επιβαρυντικών παραγόντων (Olson, Bond, Burns, Vella, Brodrick & sawyer, 2003), στηρίζοντας τους ανθρώπους να διατηρήσουν τα εσωτερικά τους κίνητρα, τη δέσμευσή τους σε στόχους, την εμπλοκή τους σε δραστηριότητες και την προσπάθεια προσωπικής και επαγγελματικής τους ανάπτυξης «παρά την έκθεσή τους σε έντονο στρες ή απλά σε αγχογόνες καταστάσεις που διέπουν και είναι εγγενείς στον σύγχρονο κόσμο» (Henderson & Milstein, 2008, σ.28).
Ψυχική Ανθεκτικότητα και κρίση του Covid-19
Η American Psychological Association (APA) ορίζει την ανθεκτικότητα ως «τη διαδικασία της καλής προσαρμογής απέναντι σε αντιξοότητες, τραύματα, τραγωδίες, απειλές ή σημαντικές πηγές στρες ή την ανάκαμψη από δύσκολες εμπειρίες» (apa.org). Μια πιο περιγραφική αναφορά των Lepore και Revenson (2006) αναφέρει πως το ψυχικά ανθεκτικό άτομο, λυγίζει στον δυνατό άνεμο, αλλά ξαναστέκεται όρθιο, όταν σταματήσει ο αέρας.
H κρίση του Covid-19 ενίσχυσε τους παράγοντες ευαλωτότητας, πλήττοντας ταυτόχρονα τους προστατευτικούς παράγοντες, συνεπώς και την ψυχική ανθεκτικότητα του ατόμου την ικανότητά του δηλαδή για «καλή» προσαρμογή σε προκλήσεις και τη δυνατότητά του για επαναφορά στην προηγούμενη κατάσταση» (Kate Cairns, 2011). Ιδιαίτερο ρόλο έπαιξε και ο απροσδόκητος, απρόβλεπτος, αιφνίδιος τρόπος με τον οποίο η συγκεκριμένη κρίση εμφανίστηκε και που περιγράφεται εύστοχα στη θεωρία του «Μαύρου Κύκνου» από τον καθηγητή Νασίμ Νίκολας Τάλεμπ στο βιβλίο του για την αβεβαιότητα: «Black Swan: The Impact of the Highly Improbable». Οι Μαύροι Κύκνοι εκφράζουν γεγονότα εξαιρετικά σπάνια, αναπάντεχα, με σημαντικές και πολυεπίπεδες επιπτώσεις, προκαλώντας αναταράξεις σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. «Εκ των υστέρων προσφέρονται για αναθεώρηση απόψεων περί του απρόβλεπτου και έναν εξορθολογισμό της αναμονής παρόμοιων γεγονότων» (Αναστασίου, 2020).
Παράγοντες ενίσχυσης της Ψυχικής Ανθεκτικότητας
Στη μελέτη της ψυχικής ανθεκτικότητας αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι οι παράγοντες που συμβάλουν στο να ξεπερνάει το άτομο τις αντιξοότητες και να τα καταφέρνει στη ζωή του. Τέτοιοι παράγοντες είναι η θετική και αισιόδοξη στάση απέναντι στις δυσκολίες και τις αντιξοότητες, οι θετικές διαπροσωπικές σχέσεις, η διάθεση για ζωή παρά την ύπαρξη δυσχερειών και προβλημάτων, η αίσθηση ελέγχου της πραγματικότητας, η ενσυναίσθηση, η ικανότητα ελέγχου των παρορμήσεων, η πεποίθηση αυτοαποτελεσματικότητας, η οπτική της αποτυχίας ως μέρος της ζωής, τα θετικά συναισθήματα και η θετική νοηματοδότηση των γεγονότων στη ζωή, η χρήση θετικών στρατηγικών για τη διαχείριση των δυσκολιών, όπως για παράδειγμα το χιούμορ, οι τεχνικές χαλάρωσης κ.λπ, (Klohnen 1996, Grotberg 1995, Masten 2001, Reivich, 2011).
Επίσης υπάρχει μια θετική σχέση ανάμεσα στην πνευματικότητα, την κοινωνική υποστήριξη, το κοινωνικό κεφάλαιο, το εισόδημα, τα προσωπικά και οικογενειακά χαρακτηριστικά και στην αντίσταση σε διάφορους παράγοντες κινδύνου, συμπεριλαμβανομένων των ψυχιατρικών διαταραχών και της σχολικής αποτυχίας/εγκατάλειψης (Smith- Osborne, 2007).
Σύμφωνα με τις υποδείξεις της Mayo Clinic (mayoclinic.org, )μπορούμε να ενισχύσουμε την ψυχική μας ανθεκτικότητα μαθαίνοντας να στρέφουμε το ενδιαφέρον μας σε πιο θετικές πτυχές της ζωής μας, χρησιμοποιώντας σκόπιμα την προσοχή μας για να μειώσουμε τις αρνητικές μας σκέψεις και εστιάζοντας περισσότερο στην πιο σημαντική πτυχή μιας εμπειρίας.
Η Mayo Clinic δίνει τις παρακάτω συμβουλές για τη βελτίωση της ψυχικής ανθεκτικότητας (mayoclinic.org, b):
Διασυνδεθείτε. Η οικοδόμηση ισχυρών, θετικών σχέσεων με αγαπημένους και φίλους μπορεί να σας προσφέρει την απαραίτητη υποστήριξη και αποδοχή σε καλές και κακές στιγμές.
Δώστε νόημα στην κάθε μέρα σας. Κάντε κάθε μέρα κάτι που μπορεί να σας δίνει μια αίσθηση ολοκλήρωσης και σκοπού. Θέστε στόχους που θα σας βοηθήσουν να βλέπετε νόημα, εστιάζοντας στο παρόν και κοιτάζοντας προς το μέλλον.
Μάθετε από τις εμπειρίες σας. Σκεφτείτε τους τρόπους που αντιμετωπίσατε τις δυσκολίες στο παρελθόν, τις δεξιότητες και τις στρατηγικές που σας βοήθησαν σε δύσκολες στιγμές, ώστε να σχεδιάζετε τη μελλοντική σας συμπεριφορά.
Παραμείνετε αισιόδοξοι. Δεν μπορείτε να αλλάξετε το παρελθόν, αλλά μπορείτε πάντα να κοιτάτε προς το μέλλον.
Φροντίστε τον εαυτό σας, τις ανάγκες και τα συναισθήματά σας. Συμμετέχετε σε δραστηριότητες και χόμπι που απολαμβάνετε, ασκηθείτε σε τεχνικές διαχείρισης άγχους και χαλάρωσης, φροντίστε να γυμνάζεστε, να έχετε επαρκή ύπνο και υγιεινή διατροφή.
Μην αγνοείτε τα προβλήματά σας. Παρόλο που μπορεί να χρειαστεί χρόνος για να ανακάμψετε από μια μεγάλη αποτυχία, από ένα τραυματικό συμβάν ή από μια απώλεια, η κατάστασή σας μπορεί να βελτιωθεί εάν «δουλέψετε» πάνω σε αυτό.
Αναζητήστε στήριξη από επαγγελματία ψυχικής υγείας εάν αισθάνεστε ότι δεν σημειώνετε πρόοδο. Με καθοδήγηση, μπορείτε να βελτιώσετε την ανθεκτικότητα και την ψυχική σας ευεξία.
Βιβλιογραφία
Αναστασίου, Δ. (2020). Ο μαύρος κύκνος του κορονοϊού: δύο πολιτικές στρατηγικές.https//www.documentonews.gr/article/dhmitris-anastasioy (1/4/2020)
Botvin, G. J. & Griffin, K. W. (2007). School-based programmes to prevent alcohol, tobacco and other drug use. International Review of Psychiatry, 19, 607-615.
Taleb, Nassim Nicholas (May 11, 2010). The Black Swan: Second Edition: The Impact of the Highly Improbable: With a new section: “On Robustness and Fragility”. Random House Trade Paperbacks. ISBN 978-0812973815.
Henderson, N., & Milstein, M. M. (2003/2008, μετ.). Σχολεία που προάγουν την ψυχική ανθεκτικότητα: Πώς μπορεί να γίνει πραγματικότητα για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς. Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός (Μετ.: Β. Βασσάρα, Επιστ. Επιμ.: Χ. Χατζηχρήστου).
Kate, C., (2011). Attachment, Trauma and Resilience:Therapeutic Caring for Children, Thousand Oaks, CA: Sage.
Klohnen, E. C. (1996). Conceptual analysis and measurement of the construct of ego-resiliency. Journal of Personality and Social Psychology, 70(5), 1067-1079.
Lepore, St., Revenson, Tr. (2006). Resilience and Posttraumatic Growth: Recovery, Resistance, and Reconfiguration. In Handbook of Posttraumatic Growth: Research and Practice, Publisher: Lawrence Erlbaum Associates, Editors: Calhoun, Tedeschi, pp.24-46
Olsson, C., Bond, L., Burns, J., Vella-Brodrick, D., & Sawyer, S. (2003). Adolescent resilience: A concept analysis. Journal of Adolescence, 26(1), 1–11.
Mayo Clinic. Resilience training. Διαθέσιμο στο https://www.mayoclinic.org/tests- procedures/resilience-training/about/pac-20394943
